SANDHI - III

विसर्ग सन्धिः (VISARGA SANDHI)

• Visarga Sandhi refers to the phonetic changes that occur when the Visarga (ः) interacts with following sounds.
• These transformations follow specific grammatical rules and enhance the flow of Sanskrit pronunciation.
• Below are different types of Visarga Sandhi, along with their Sutras, explanations, and examples.

1. रुत्व सन्धिः (Rutva Sandhi)

Sutra: ऋतो वा ॥8.2.66॥

Explanation: When Visarga (ः) follows the vowel "ऋ", it changes into "र" before a voiced letter.

Example:

• पितुः + अर्थः = पितुरर्थः

2. उत्व सन्धिः (Utva Sandhi)

Sutra: उत्वं वा ॥8.2.66॥

Explanation: When Visarga (ः) follows "उ" or "ऊ", it changes into "व" before a voiced letter.

Example:

• गवः + इति = गवविति

3. रोऽशि (Ro’Shi Sandhi)

Sutra: रोऽशि ॥8.3.15॥

Explanation: When Visarga (ः) appears before a voiceless "श", it changes into "र".

Example:

• गुरोः + शिष्यः = गुरोर्शिष्यः

4. रोऽसुपि (Ro-Asupi Sandhi)

Sutra: रोऽसुपि ॥8.3.14॥

Explanation: When Visarga (ः) is followed by any sup (noun declension suffix), it changes into "र".

Example:

• गुरोः + अस्ति = गुरोरस्ति

5. एतदोः सलोपः (Etadoh Salopo Sandhi)

Sutra: एतदोः सलोपोऽकोरनञ समासे हल् ॥8.3.17॥

Explanation: The Visarga (ः) at the end of "एतद्" and "तद्" is dropped when followed by a consonant.

Example:

• तदः + भवति = तद्भवति

6. सोऽनच लोपः (So’Nach Lopa Sandhi)

Sutra: सोऽनच लोपे चतुः पादपूरणम् ॥8.3.18॥

Explanation: The Visarga (ः) disappears before a vowel in some special cases.

Example:

• वृषः + अश्वः = वृषाश्वः

7. ऋत्वप्रकरण सन्धिः (Rutvaprakarana Sandhi)

Sutra: ऋत्वप्रकरणम् ॥8.3.13॥

Explanation: The Visarga (ः) changes into "र" before soft consonants.

Example:

• मुनिः + इति = मुनिरिति

8. समः सनट् (Samah Sanat Sandhi)

Sutra: समः सनट् ॥8.3.19॥

Explanation: The Visarga (ः) remains unchanged before "स".

Example:

• यशः + सिद्धिः = यशःसिद्धिः

9. कानाम्रेणिते च (Kanamrenite Cha Sandhi)

Sutra: कानाम्रेणिते च ॥8.3.20॥

Explanation: Visarga (ः) is preserved before specific words in poetry.

Example:

• गोः + इन्द्रः = गोइन्द्रः

10. अत्र अनुनासिको परस्य (Atra Anunasiko Parasya Sandhi)

Sutra: अत्रानुनासिको परस्य ॥8.3.21॥

Explanation: The Visarga (ः) changes into "म्" when followed by a nasal sound.

Example:

• गजः + मया = गजं मया

11. अनुनासिकात्परोऽनुस्वारः (Anunasikatparo’Anusvarah Sandhi)

Sutra: अनुनासिकात्परोऽनुस्वारः ॥8.3.22॥

Explanation: The Visarga (ः) transforms into Anusvāra (ं) when followed by a nasal sound.

Example:

• राजः + नगरम् = राजं नगरम्

12. खरर्सानयोः सः (Khararsanayah Sah Sandhi)

Sutra: खरर्सानयोः सः ॥8.3.23॥

Explanation: When Visarga (ः) is followed by "ख, फ, छ, ठ, थ, च, ट," it changes into "स".

Example:

• राजः + पुत्रः = राजस्सुतः

13. नस्यनीयस्य सः (Nasyaniyasya Sah Sandhi)

Sutra: नस्यनीयस्य सः ॥8.3.24॥

Explanation: When Visarga (ः) follows "न्" or "ण", it turns into "स" before certain consonants.

Example:

• धनुः + शत्रुः = धनुस्शत्रुः

14. सम्प्रसारणस्य सो र्क्तिचव्यः (Samprasaranasya So Raktichavya Sandhi)

Sutra: सम्प्रसारणस्य सो र्क्तिचव्यः ॥8.3.25॥

Explanation: The Visarga (ः) turns into "स" in some special cases of "सम्प्रसारण".

Example:

• वाचः + किम् = वाचस्किम्

These Visarga Sandhi rules are essential for accurate pronunciation and Sanskrit grammar. Mastering these rules improves fluency in Sanskrit recitation and composition.